07 juni 2018
~
Dit jaar is het exact 101 jaar geleden dat de Russische Revolutie plaatsvond. De Russische Revolutie zorgde voor grote veranderingen op politiek, economisch, sociaal en cultureel gebied. De nieuwe staat, die sindsdien de Sovjet-Unie werd genoemd, bleef tot 1991 bestaan. Wat is er tot op heden nog van deze veranderingen merkbaar? En hoe kunnen wij op deze historische periode terugkijken? De jongvolwassen Russische dichter Boris Ryzhy (1974-2001) maakte het dankzij zijn toegankelijke poëzie mogelijk om terug te blikken naar een land waarin zekerheden en veiligheid de belangrijkste kernwaarden waren.
- Geschreven door Lotte Adams - Van Dongen
~
Lotte Adams - Van Dongen (studente Kunsten, Publiek & Samenleving) deed vanuit de Universiteit van Tilburg in 2016 onderzoek naar de Russische dichter en analyseerde zijn gedichtenbundels. De poëzie van Ryzhy is een belangrijke bron om de ontwikkelingen die de Russische Revolutie met zich meebracht vanuit een Russische perspectief te kunnen begrijpen.
~
Het leven van een gekweld kunstenaar
In de honderden gedichten die Ryzhy schreef, is zijn liefde voor het communisme merkbaar. Hij groeide als kind op in een communistische samenleving en omschreef deze tijd als ‘de gelukkigste periode uit zijn leven’. Dit werd abrupt onderbroken toen de Sovjet-Unie uiteenviel. Ryzhy was toen inmiddels een echtgenoot en vader van een zoon. In het nieuwe, individuele en economisch gezien, onzekere Rusland voelde hij zich nergens thuis. In het gedicht over ‘Sterren, lintjes, epauletten’ schrijft hij over de ondergang van het communisme. Het wordt in de vorm van een admiraal in het dicht begraven op treurige wijze. Hoewel hij gelukkig oogde samen met zijn gezin, was hij ook een gekweld dichter. Om zijn ervaringen te verwerken, schreef Ryzhy al op jonge leeftijd gedichten over wat hij in zijn omgeving meemaakte. In deze gedichten omschrijft hij de periode van het communisme als een fijne tijd. Toch moet zijn poëzie niet alleen opgevat worden als een weerspiegeling van de werkelijkheid, omdat hij in zijn werk zijn visie op de werkelijkheid beschreef.
Sterren, lintjes, epauletten
in een open rood etui.
Op verfrommelde trompetten
bliezen dronken musici.
Bliezen in de ochtend droeve
melodieën, ze begroeven
een gewezen admiraal
en we huilden allemaal.
Eén van ons was niet zo’n beetje
Overstuur en in zijn sas:
onze achterlijke Peetje.
Sprakeloos en enthousiast.
Salueert hij fanatiek,
met zijn lippen in een vette
grijns bekijkt hij die trompetten,
luistert hij naar die muziek.
Maar toen hij gestorven was,
kwam er niemand om te spelen.
Stilte, wat is dat vervelend.
Stilte, God, dat geeft geen pas.
Als ik ouder was geweest,
had ik met de uitvaartmeiden
iets geritseld in de geest
van een echte onderscheiding,
Legerspullen, nog zo wat,
had ik de muziekman, weet je,
omgekocht, zodat ik Peetje
fokking mooi begraven had.
Uit: Afscheid in Rusland (2013).
Zijn werk is daarom zoveel meer dan alleen mimesis: het werk bevat ook een kritische mening op de maatschappij en valt daarmee onder engagement. In zijn poëzie zijn twee boodschappen te ontdekken. Allereerst keurde hij de samenleving waarin hij leefde na 1991 af en waarschuwde hij wat er van de samenleving terecht zou komen. Ten tweede verwees hij in zijn werk naar een ideale wereld, die sterk lijkt op de communistische samenleving uit zijn jeugd. Zijn werk moet daarom beschouwd worden als een naar het verleden gerichte utopie: Ryzhy verlangde naar een wereld die voorbij was.
~
Verlangen naar een utopie
Na de val van het communisme voelde hij zich nergens meer thuis. Hij deed meerdere zelfmoordpogingen. In 2000 vertrok hij naar Nederland voor het poëziefestival Poetry International in Rotterdam. Inmiddels was hij in Rusland een bekend en geprezen dichter. Zijn uitgever wilde nu dat zijn poëzie ook geroemd werd in het buitenland en regelde daarom dat hij als gastspreker zijn werk mocht voordragen. In Nederland dacht hij de goede kant van het kapitalisme te kunnen zien. Zijn desillusie was groot: hij werd op het Poetry International slecht ontvangen en door miscommunicaties met de tolk door het publiek in de zaal niet begrepen. Hij voorzag nu dat zijn leefwereld zich ontwikkelde in een (kapitalistische) wereld waarin hij niet kon leven. Voor zijn zoon schreef hij naar aanleiding van zijn bezoek aan Rotterdam het gedicht ‘Lego’. In het gedicht beschrijft hij zijn hoop om ooit in een wereld te kunnen leven waarin hij zich wel thuis zou voelen. Hij voorzag ook zijn lot als dit niet zou gaan gebeuren. Zijn zoon moet in dat geval zelf zijn eigen wereld creëren. Het verlangen van hem naar een vervlogen wereld was een doodlopende weg. Het zou een plausibele verklaring kunnen zijn voor zijn zelfmoord in 2001.
Als ik terugkom uit Nederland, geef ik je Lego,
en dan bouwen we samen een prachtig kasteel.
Je kunt jaren en mensen tot terugkeer bewegen,
en ook liefde – wat zeg ik, er is nog zoveel.
Ik ging weg voor altijd, maar terug al ik komen,
en dan reis ik met jou naar de zon en de zee.
Of we huren gewoon iets goedkoops voor de zomer
en we tellen ons geld en misschien valt het mee.
We gaan leven en luisteren tot het gaat sneeuwen.
En als zoiets niet lukken mocht eventueel –
nou, dan stuur ik, mijn zoon, je uit Nederland Lego,
en dan bouw je maar zelf een fantastisch kasteel.
Uit: Wolken boven E & Rotterdams dagboek (2013).
~
Heimwee naar de Sovjet
Ryzhy wordt in binnen- en buitenland geroemd om zijn toegankelijke en herkenbare poëzie. Het werk van Ryzhy is niet alleen symbolisch een bijzonder werk te noemen. De boodschap over zijn afkeer tegen het kapitalisme en zijn verlangen naar het communisme in zijn werk is zeer actueel. De tegenstelling tussen het Westen en Rusland is ook na de Russische Revolutie, in 2018 zichtbaar: Rusland wordt ervan beschuldigd betrokken te zijn bij de ramp met de MH17, zou zich hebben bemoeid met de Amerikaanse verkiezingen en was uitgesloten van de Olympische Winterspelen. Ondertussen is Poetin weer verkozen tot president van Rusland. Hij is de leider waar veel Russen in hun ogen trots op kunnen zijn. Het maakt tot op heden de kloof tussen het Westen en Rusland alleen maar groter. De poëzie van Ryzhy biedt een reflectie op het communisme en kan mensen over de hele wereld de heimwee die veel Russen tot op heden hebben leren begrijpen. Daarnaast zijn de gedichten door het taalgebruik niet verheven of geromantiseerd. Zijn werk spreekt daarmee een groot publiek aan. Ryzhy wordt niet voor niets door 75% van de Russische literatuurstudenten aan de universiteit van Moskou genoemd als meest favoriete dichter.
Nieuwsgierig naar de analyse van poëzie van Ryzhy? Je kunt het gehele onderzoek hier lezen.