Kunst en cultuur inzetten als middel bij maatschappelijke vraagstukken; dat is community art. Hierbij komen veel partijen kijken, zoals overheden, zorg- en welzijnsinstellingen, woningcorporaties en kunstenaars. Iedere partij heeft z'n eigen belang bij community art en dat maakt het interessant om verder uit te diepen. Wat is dat belang van community art voor deze verschillende betrokkenen in Brabant? En hoe werkt dat in de praktijk?
- Geschreven door Simone Vos
Community art is het inzetten van kunstprocessen voor het aanpakken van maatschappelijke thema's. De deelnemers aan community art-projecten zijn burgers in de breedste zin van het woord. Zij worden actief betrokken bij het project. Een (maatschappelijke) vraag, probleem of kans van een specifieke groep burgers is het uitgangspunt. Bij deze vorm van het inzetten van kunst komen veel partijen kijken, zoals overheden, zorg- en welzijnsinstellingen, woningcorporaties en kunstenaars. Iedere partij heeft z'n eigen belang bij deelname aan community art en dat maakt het interessant om verder uit te diepen.
Brabant voorbeeldprovincie
'In Brabant leeft een groot bewustzijn voor het belang van cultuur. In 2011 zijn er zes buurtcultuurfondsen opgericht om projecten te subsidiëren en er is geinvesteerd in cultuuraanjagers die de projecten mee initiëren', vertelt Sikko Cleveringa, adviseur en cultuuraanjager van de landelijke organisatie voor kunst en samenleving, CAL-XL. 'Kunstbalie en CAL-XL hebben afgelopen jaren bijgedragen aan de kennisdeling- en ontwikkeling van community art in Brabant. Kunstbalie richtte als provinciaal expertisecentrum het platform Community Art Brabant op en CAL-XL verzorgde twee posthbo-opleidingen voor cultuuraanjagers en - makers in Brabant', gaat Sikko verder. 'De provincie Brabant is dus een voorbeeld voor menig provincie. Nu ligt er nog wel de uitdaging om gemeenten mee te krijgen.'
Eerste gemeentelijk buurtcultuurfonds
Het besef dat kunst en cultuur een mooie manier is om maatschappelijke kwesties aan te pakken, leeft al langer bij de gemeente, volgens Gerdi Beks, beleids-medewerker cultuur van de gemeente Tilburg. ‘Bij de woningbouwverenigingen was het besef er alleen nog niet zo, maar doordat andere steden zoals Eindhoven zulke succesvolle projecten hebben, zijn ze hier ook over de streep getrokken’, aldus Gerdi. De gemeente Tilburg is een van de betrokkenen bij de community art-projecten in Brabant en startte in 2016 als eerste in Nederland met haar eigen gemeentelijk buurtcultuurfonds.
'De gemeente en een woningbouwvereniging hebben geld ingelegd in dit fonds en Art-fact ondersteunt ons bij het koppelen van projecten en kunstenaars', vertelt Gerdi. 'Hier wordt community art via twee wegen ingezet', vertelt ze. 'We hebben ook Cupudo (cultuur in het publieke domein), waarbij we verkenners inzetten die in de stad projecten en professionele kunstenaars met elkaar verbinden.'
Saamhorigheid door langdurige projecten
'Wij merken dat het saamhorigheid geeft in buurten als bewoners samen een probleem oplossen met kunst en cultuur als middel', vertelt Eveline van Elzakker van woningcorporatie Stadlander in Bergen op Zoom. 'Zo wordt er een hal van een woningcomplex compleet opgeknapt, waarbij iedere buurtbewoner vanuit zijn of haar eigen roots een tekening of kunstwerk maakt voor die hal. Zo leren ze elkaars cultuur kennen en raken ze meer betrokken bij elkaar en bij het complex.'
Zodra Eveline weet dat er iets speelt in de wijk, brengt ze de bewoners in contact met cultuuraanjagers van Het Cultuurbedrijf in Bergen op Zoom. 'We hebben er baat bij als de buurten leefbaar zijn en pleiten ook voor langdurige projecten. Dat heeft meer effect dan een eenmalig project. Het voortraject is van belang om verbinding te maken tussen kunstenaar en bewoners, maar ook tussen bewoners zelf. In de uitvoering merk je dan die verbondenheid en dat is het grote effect', vertelt ze.
Gezondheidszorg en kunst
Ook bij de GGD West-Brabant in Breda is community art een bekend fenomeen. Sectormanager Mark van Beers: 'Ik kwam er twee jaar geleden tijdens een gesprek met de directeur van de Nieuwe Veste achter dat we eigenlijk veel dezelfde doelen hebben. Vanuit verschillende uitgangsposities willen we beiden onder meer de eenzaamheid van ouderen aanpakken.' De samenwerking tussen de culturele instelling en de welzijnsorganisatie mondde uit in een tweeledig project waarin ze elkaar aanvulden. 'Het concept Over de streep (van het tv-programma) was het eerste project, waarbij ouderen in een verzorgingstehuis aan de slag gingen met een kunstenaar door te praten over gevoelige kwesties in hun leven. Uiteindelijk is bij een tehuis in Breda ook echt een tv-uitzending opgenomen en uitgezonden op televisie.' Daarna volgde het na-traject waarin de kunstenaars en ouderen samen hun verhalen uitwerkten en bijvoorbeeld tekenden, schilderden of een theatervoorstelling maakten.
'Kunst en cultuur hebben hun toegevoegde waarde bewezen op het werk dat wij bij de GGD doen', zegt Mark. 'De publieke gezondheidszorg en kunst kunnen meer voor elkaar betekenen en daar zijn we nu ook over in gesprek met diverse partijen. De samenwerking smaakt naar meer.'
Diepgewortelde kunst
Kunstenaar Sander van Bussel (oprichter van collectief Tilburg Cowboys) initieert veel community art projecten, maar hij labelt zijn werk niet specifiek als zodanig. ‘Het is niet aan de kunstenaar om te zeggen: ‘dit is community art’. Ik vind het belangrijk om kunst te maken die diepgeworteld raakt in de samenleving en waarbij het publiek onderdeel uitmaakt van het werk. Dus ja, je kunt het eigenlijk wel community art noemen’.
‘Ik zoek altijd mensen op met wie ik een overlap heb. Ik wil graag mooie en goede kunst maken en er zijn vaak mensen die hetzelfde resultaat willen als ik. Het grootste voorbeeld van community art is het Human Rights Tattoo-project’, vertelt Sander verder. ‘Het idee erachter is om de volledige Verklaring van de Rechten van de Mens op de huid van mensen over de hele wereld te laten tatoeëren, zodat verspreid over de wereld mensen met een letter van die verklaring rondlopen. Ik kreeg vanuit veel organisaties zoals marketingbureaus, vormgevers en Amnesty International positieve reacties en zo kreeg het project draagvlak. Nu lopen er meer dan drieduizend mensen uit 61 verschillende landen met zo’n tattoo rond.
‘Ik word ook gevraagd door woningcorporaties om maatschappelijk kwesties aan te pakken. Zo werden in een straat in Breda voortuinen slecht onderhouden, maar het achterliggende probleem is dan armoede. Maar je kunt kunst niet inzetten als medicijn, ik ben geen medicijnman en zo’n groot maatschappelijk probleem als armoede, los ik niet met een project even op’, aldus Sander. ‘In dit geval vroeg ik hoe hun voortuin eruit zou zien als zij koning of koningin van hun voortuin zouden zijn en maakten we bijbehorende statieportretten in de tuin. Ik kan zo wel aandacht besteden aan het probleem en hopelijk kijken bewoners dan na het project anders naar hun straat.’
‘Waar we wel voor moeten waken is dat community art niet teveel gelabeld wordt aan wijkwerk. De intentie moet zijn dat we nuttige kunst inzetten die impact heeft, maar het moet niet zo zijn dat community art wordt gezien als creatief sociaal werk dat wordt in gezet bij buurtproblemen. Daar krijg ik een benauwd gevoel van’, zegt Sander. ‘Doordat veel projecten gekoppeld zijn aan die buurtcultuurfondsen, wordt het beeld soms geschept dat het aan elkaar gelinkt moet zijn. Terwijl community art natuurlijk veel meer is. Ik ga mijn concept in ieder geval niet vormen naar subsidies, maar ik wil dat mijn kunst zorgt dat mensen op een andere manier naar bestaande systemen kijken. Dat die ogen net een stukje verder opengaan.’
Dit artikel is geschreven in opdracht van Kunstbalie en is het tweede artikel over community art in Brabant in de serie van twee. Op www.communityartbrabant.nl vind je het eerste artikel. Voor meer informatie over community art in Brabant surf je ook naar deze website.
Simone Vos
Freelance journalist / communicatieadviseur+31 6 22 15 14 30
