Kunstenaars gebruiken regelmatig oude kunstwerken voor een nieuw werk. Denk hierbij aan collages of een satirisch werk. In juridisch jargon heet dat verveelvoudiging van een werk. Wat mag er wel en wat mag niet? Een stoomcursus auteursrecht voor kunstenaars.
- Geschreven door Yvonne Vetjens
Wat is autersrecht?
Auteursrecht is het uitsluitend recht van de maker van een werk om dit werk openbaar te maken en te verveelvoudigen. Verveelvoudigen kan ook als hergebruik worden gezien. De belangrijkste voorwaarde is dat het werk origineel moet zijn en dat er creatieve keuzes zijn gemaakt. Dat wil zeggen dat iemand anders niet op hetzelfde werk zou moeten kunnen komen. Ook belangrijk om te weten is dat het auteursrecht vanzelf ontstaat: auteursrecht hoef je, in tegenstelling tot bijvoorbeeld een merk, nergens in te schrijven.
Het maken van keuzes
Waarom bestaat auteursrecht?
Auteursrecht heeft twee belangrijke functies. Allereerst beschermt het de maker van het werk. De maker heeft het alleenrecht om zijn werk te exploiteren zoals hij of zij dat wenst. Dit bevordert de creativiteit, de tweede functie van het auteursrecht, omdat mensen niet zomaar klakkeloos van alles kunnen overnemen. Ze zullen zelf met iets origineels en creatiefs moeten komen. Er zijn echter beperkingen op het auteursrecht van toepassing: er zit geen auteursrecht op een stijl. Het moet om een concreet werk gaan. Ook verloopt auteursrecht na een periode. In Nederland is dat zeventig jaar na de dood van de maker. Ook kan de maker besluiten om het auteursrecht over te dragen of in gebruik te geven.
Overdracht en licentie
Het auteursrecht valt dus ‘weg te geven’. De Auteurswet geeft de maker twee rechten:
- het auteursrecht: dit gaat over de exploitatie van een werk en het recht om het werk naar buiten te brengen en te verveelvoudigen
- de persoonlijksheidsrechten: het zogenaamde morele recht op een werk
Het auteursrecht is overdraagbaar, persoonlijkheidsrechten niet. Wil iemand zijn auteursrecht aan iemand anders overdragen, dan moet dat schriftelijk gebeuren. Daarnaast kan iemand een gebruiksrecht op een werk krijgen, oftewel een licentie. Een exclusieve licentie, waarbij iemand het alleenrecht op gebruik krijgt, moet ook schriftelijk worden vastgelegd. Bij een niet-exclusieve licentie is dat niet verplicht.
Help, inbreuk!
Wanneer maak je inbreuk? Allereerst moet er natuurlijk auteursrecht op een werk zitten. Dat klinkt banaal, maar het is opvallend hoe vaak dat vergeten wordt, zoals blijkt uit deze rechtszaak. Daarnaast moet het auteursrecht bij iemand anders rusten. Zijn beide zaken het geval bij het gebruiken van een werk, dan maak je inbreuk. Mocht je twijfelen, vraag dan gewoon toestemming aan de maker van het werk. Dit komt in feite neer op een licentie. Wil je juist voorkomen dat anderen jouw werken zomaar gebruiken? Staan jouw werken online? Dan kan een watermerk en/of copyright-teken op jouw werk helpen. Dit teken heeft overigens juridisch gezien geen enkele waarde. Auteursrecht ontstaat immers vanzelf, daar is niets voor nodig. Maar het heeft wel een waarschuwende werking. Daarnaast kun je jouw werk plaatsen op i-DEPOT. Dit geeft je werk een datumstempel. Iemand die inbreuk maakt op jouw werk, zal dan moeten bewijzen dat hij of zij eerder was met zijn of haar werk dan de geregistreerde datum.
Vraag toestemming aan de maker om zijn/haar werk te gebruiken
Oud en nieuw werk
Het is aannemelijk om na bovenstaande gelezen te hebben, te denken dat het voor kunstenaars moeilijk is om verwijzend werk te maken waarin ander werk wordt gebruikt. Maar iedereen die zich enigszins in kunst verdiept, weet dat kunstenaars regelmatig van alles kopiëren of andere werken herkenbaar in hun eigen kunst verwerken. Heel veel kunstenaars zijn juridisch gezien eigenlijk niet correct bezig. Wat zou een rechter bijvoorbeeld zeggen over het werk van Marlene Dumas die erom bekend staat dat ze vaak direct van foto’s naschildert? De zaak Van Giel/Tuymans is inmiddels ook berucht. Luc Tuymans had een schilderij gemaakt dat bijna één op één leek op een foto van Katrijn van Giel. Van Giel dagvaardde Tuymans vervolgens wegens inbreuk op haar rechten. De uitspraak van de rechter viel in het nadeel van de (na)schilder uit. Deze uitspraak deed nogal wat stof opwaaien in de kunstwereld. Werk overnemen of namaken voor je eigen kunst is dus niet risicoloos.
Slim creatief zijn of inbreuk op het auteursrecht?
Verwijzingen
Is er dan niets mogelijk? Zeker wel! Verwijzen naar een werk mag bijvoorbeeld wel. Wat dacht je van de parodie? Hier ontstaat een nieuw, origineel werk dat echter vaak wel duidelijk naar een ander werk verwijst. Dan is er nog het citaat. Als een werk als citaat in een ander werk wordt gebruikt, dan wordt dat niet als auteursrechtinbreuk gezien. Artikel 15a van de Auteurswet regelt dit. Daarnaast mag een werk ook voor educatieve doeleinden gebruikt worden. Geef je een presentatie of een les, dan kun je de werken waar je het over hebt dus gewoon laten zien. De werken in een reader plaatsen en verkopen kan dan weer niet, dan maak je inbreuk op het exploitatierecht.
Wil je creatief zijn met andermans werk, wees dan voorzichtig. Ben je bewust van het auteursrecht en vraag je af of het risico de moeite waard is. Of vraag het gewoon aan betreffende maker van het werk. Andersom mag je jezelf afvragen: als iemand jouw werk zonder toestemming in zijn kunst gebruikt, is dat dan een compliment of gewoon jatwerk?
Yvonne Vetjens
juridisch medewerker bij Dohmen advocaten, zzp'er in de culturele sector
